Uitgifte kavels om land te ontginnen
Aan het einde van de Middeleeuwen bestaan in de Lage Landen meer plekken met deze naam. Het zijn vaak heide- of bosachtige stukken onbewoond land, eigendom van de graven van Holland. Eigenlijk zijn ze alleen goed om te jagen. Aan het begin van de Republiek (der Zeven Verenigde Nederlanden) vallen deze grafelijke ‘onlanden’ toe aan de Staten van Holland. Alleen dit dorp heeft de naam gehouden.
Voor de uitbreiding van Amsterdam (nieuwe grachten) is veel zand nodig. Een aantal Amsterdamse ondernemers ziet daar wel brood in en vraagt toestemming om in het Gooi bij Hilversum een stuk zandgrond te mogen afgraven en te ontginnen. Op 15 maart 1625 wordt het zogeheten ‘Octrooij’ verleend. Een rechthoekig gebied is opgedeeld in 27 kavels (figuur 1).
Voor de uitbreiding van Amsterdam (nieuwe grachten) is veel zand nodig. Een aantal Amsterdamse ondernemers ziet daar wel brood in en vraagt toestemming om in het Gooi bij Hilversum een stuk zandgrond te mogen afgraven en te ontginnen. Op 15 maart 1625 wordt het zogeheten ‘Octrooij’ verleend. Een rechthoekig gebied is opgedeeld in 27 kavels (figuur 1).
fig.1
Na het aanleggen van afwateringskanalen en een moeizame overeenkomst met de Erfgooiers worden pas in 1634 de kavels verloot onder zes ondernemers. Zij transporteren niet alleen zand van ’s-Graveland naar Amsterdam maar ook afvalgrond uit de hoofdstad weer terug naar de kavels. In het ‘Octrooij’ staat ook de verplichting tot ontginning en tot het bouwen van minimaal twee huizen per kavel. Op de kaart van figuur 1 is onderaan het noorden afgebeeld, rechts loopt de ’s-Gravelandse Vaart. De lange zijde van een kavel is ongeveer een kwartier lopen.
Zes investeerders
Op 17 maart 1625 werd ‘s- Graveland ‘opgericht’. Althans op die datum kregen mr. Jan Ingel en anderen toestemming van de Staten van Holland om in dit gebied aan de slag te gaan.
Uiteindelijk zijn het 6 investeerders die ieder een ongeveer gelijk deel van het beschikbare kavels kopen. De kavels zijn nagenoeg alle even groot: 20 morgen = 20 ha = 30 voetbalvelden. Totaal circa 540 ha. Ieder kreeg dus ongeveer 90 ha aan grond.
Het zijn niet de eerste de besten: de meesten zijn of worden raad in de vroedschap of burgemeester van Amsterdam, bewindhebber van de VOC of de WIC, internationale handelaar, advocaat, enz.
De zes investeerders vormen het eerste zogeheten college van hoofd-ingelanden, het bestuur van de ’s-Gravelandse polder.
Zij hebben zich te houden aan de ‘cavel conditien’ in het Octrooij. In 1640 krijgt Cornelis Davelaer al een boete van 200 florijnen omdat hij als enige nog geen ‘huijsmanshuijsen’ heeft gebouwd. Hij overlijdt in datzelfde jaar, mogelijk is dat de reden geweest.
Enkele problemen worden in der minne geschikt door Pieter Cornelisz. Hooft. Deze bekende drost van Muiden (Muiderkring) is ook baljuw (rechter namens de heer) van Gooiland en … investeerder in het nieuwe project.
Uiteindelijk zijn het 6 investeerders die ieder een ongeveer gelijk deel van het beschikbare kavels kopen. De kavels zijn nagenoeg alle even groot: 20 morgen = 20 ha = 30 voetbalvelden. Totaal circa 540 ha. Ieder kreeg dus ongeveer 90 ha aan grond.
Het zijn niet de eerste de besten: de meesten zijn of worden raad in de vroedschap of burgemeester van Amsterdam, bewindhebber van de VOC of de WIC, internationale handelaar, advocaat, enz.
De zes investeerders vormen het eerste zogeheten college van hoofd-ingelanden, het bestuur van de ’s-Gravelandse polder.
Zij hebben zich te houden aan de ‘cavel conditien’ in het Octrooij. In 1640 krijgt Cornelis Davelaer al een boete van 200 florijnen omdat hij als enige nog geen ‘huijsmanshuijsen’ heeft gebouwd. Hij overlijdt in datzelfde jaar, mogelijk is dat de reden geweest.
Enkele problemen worden in der minne geschikt door Pieter Cornelisz. Hooft. Deze bekende drost van Muiden (Muiderkring) is ook baljuw (rechter namens de heer) van Gooiland en … investeerder in het nieuwe project.
Buitenplaatsen
Al gauw verrijzen er boerderijen en buitenplaatsen. Verdwenen zijn Bantam (1971), Berenstein (1847), Bouwzicht, Dubbelhoven, Groenlust (1880), Land en Bosch, Spiegelrust (1808).
Nog te bewonderen zijn de buitenplaatsen Boekesteyn, Gooilust, Hilverbeek, Jagtlust, Schaepenburgh, Spanderswoud, Sperwershof, Swaenenburg, Trompenburgh, Wolfsbergen en de boerderijen Brambergen (1634), Stofbergen (1636) en In de Lonsvaerder (1673).
Er komen werklieden wonen en dus is er een kerk nodig. De hoofd-ingelanden vormen ook het kerkbestuur en al in 1658 wordt de eerste kerk gebouwd, naar ontwerp van de Amsterdamse stadsbouwmeester Daniël Stalpaert. De kerk is nu nog te bewonderen; hij staat op kavel 13B, noordwestelijk van Hilverbeek.
In de eeuwen erna zijn huizen en boerderijen gebouwd, aangepast en herbouwd. Ook de kavels blijven niet rechthoekig. Door koop en verkoop wisselen stukken land van eigenaar zoals te zien is in figuur 3. Ten oosten van de polder (links dus op de kaart van figuur 1) liggen nog heidevelden. Naast de kavels 1 t/m 15 bevindt zich het zogeheten Naerdervelt, globaal het tegenwoordige Spanderswoud. Ten zuiden daarvan ligt het Trompenvelt, het tegenwoordige Corversbos met zijn uitloop naar de Hilversumse villaparken. Regelmatig kopen de eigenaars stukken van deze heidevelden om hun gebied uit te breiden en fraaie bossen aan te leggen.
Sociale en familierelaties
Het hoeft geen betoog dat er ontzettend veel dwarsverbanden bestaan tussen de bewoners van de hofsteden. Is het niet door familiebanden, dan is het wel doordat de heren lid zijn van dezelfde (Amsterdamse) sociëteit, zitting hebben in dezelfde gremia (bv. in de vroedschap of bij de Oost en West Indische Compagnie). Zij spelen elkaar de bal toe als het gaat om baantjes en lucratieve ondernemingen.
Zo zijn bijvoorbeeld een aantal van de eerste hoofd-ingelanden (Pauw, Oetgens, Schaep en Burgh) met elkaar verwant (figuur 3).
Al gauw verrijzen er boerderijen en buitenplaatsen. Verdwenen zijn Bantam (1971), Berenstein (1847), Bouwzicht, Dubbelhoven, Groenlust (1880), Land en Bosch, Spiegelrust (1808).
Nog te bewonderen zijn de buitenplaatsen Boekesteyn, Gooilust, Hilverbeek, Jagtlust, Schaepenburgh, Spanderswoud, Sperwershof, Swaenenburg, Trompenburgh, Wolfsbergen en de boerderijen Brambergen (1634), Stofbergen (1636) en In de Lonsvaerder (1673).
Er komen werklieden wonen en dus is er een kerk nodig. De hoofd-ingelanden vormen ook het kerkbestuur en al in 1658 wordt de eerste kerk gebouwd, naar ontwerp van de Amsterdamse stadsbouwmeester Daniël Stalpaert. De kerk is nu nog te bewonderen; hij staat op kavel 13B, noordwestelijk van Hilverbeek.
In de eeuwen erna zijn huizen en boerderijen gebouwd, aangepast en herbouwd. Ook de kavels blijven niet rechthoekig. Door koop en verkoop wisselen stukken land van eigenaar zoals te zien is in figuur 3. Ten oosten van de polder (links dus op de kaart van figuur 1) liggen nog heidevelden. Naast de kavels 1 t/m 15 bevindt zich het zogeheten Naerdervelt, globaal het tegenwoordige Spanderswoud. Ten zuiden daarvan ligt het Trompenvelt, het tegenwoordige Corversbos met zijn uitloop naar de Hilversumse villaparken. Regelmatig kopen de eigenaars stukken van deze heidevelden om hun gebied uit te breiden en fraaie bossen aan te leggen.
Sociale en familierelaties
Het hoeft geen betoog dat er ontzettend veel dwarsverbanden bestaan tussen de bewoners van de hofsteden. Is het niet door familiebanden, dan is het wel doordat de heren lid zijn van dezelfde (Amsterdamse) sociëteit, zitting hebben in dezelfde gremia (bv. in de vroedschap of bij de Oost en West Indische Compagnie). Zij spelen elkaar de bal toe als het gaat om baantjes en lucratieve ondernemingen.
Zo zijn bijvoorbeeld een aantal van de eerste hoofd-ingelanden (Pauw, Oetgens, Schaep en Burgh) met elkaar verwant (figuur 3).
Geschiedenis van ‘s-Graveland
- Op 17 maart 1625 werd ‘s- Graveland ‘opgericht’. Althans op die datum kregen mr. Jan Ingel en anderen toestemming van de Staten van Holland om in dit gebied aan de slag te gaan.
- Het langwerpige dorp met het Noordereinde, Zuidereinde en de Vaart is een uniek dorp in Nederland. Historisch gezien ontstaan dorpen niet door een akte op papier. Maar bij ’s-Graveland kun je spreken van ‘projectontwikkeling avant la lettre’. In oude documenten werd al gewag gedaan van een Graveland tussen Naerdincklant en het Goijerbos.
- Het ging om ruige zandgronden, met heide, her en der wat heuvels, waar de Erfgooiers hun schapen lieten grazen. Het Spanders- woud bestond nog niet.
- In het alsmaar groeiende Amsterdam was behoefte aan ruimte en frisse lucht. Ook wilden de rijke kooplieden investeren in de ontginning van polders en andere landstreken. ’s-Graveland paste perfect in dat plaatje, want ontginning betekende niet alleen vruchtbare grond, maar ook enorme zandafgravingen.
- Zand dat op massale wijze werd ingezet voor uitbreiding van de hoofdstad. Hiervoor werd speciaal de ‘s- Gravelandse Vaart gegraven, voor aan- en afvoer van zand en puin.
- Het ontstaan van ‘s- Graveland ging niet zonder slag of stoot. Met name de Hilversumse Erfgooiers waren er fel op tegen dat een groep Amsterdamse notabelen hun gronden inpikten. Ook de rol van baljuw P. C. Hooft vanuit het Muiderslot was discutabel, hij bleek een dubbelspel te spelen. Uiteindelijk resulteerde de overdracht pas in 1634 in de ‘Cavel Conditien van ‘s- Graveland in Goyland’ waarin het land werd verloot over 27 kavels. De meeste kavels waren 20 morgen groot (dit is zoveel land als in een morgen geploegd kan worden, zo’n 6 à 7 ha.).
- Op een oude kaart zie je tussen de Franse Kampweg in het noorden en de Vreelandseweg in het zuiden: de buitenplaatsen Swaenenburgh, Schaep en Burgh, Boekesteyn, Sperwershof, Wolfsbergen, Hilverbeek, Land en Bosch, Jagtlust, Spiegelrust, Schoonoord, Trompenburgh, Gooilust, Beeresteyn en Nieuwerhoek.
Beschermd Dorpsgezicht
- In 1986 werd het dorp 's-Graveland integraal (inclusief wegen, beplanting, de vaart en de bebouwing) aangemerkt als beschermd Dorpsgezicht bij ministeriëel besluit d.d. 12 november 1986 van VWC en VROM